Büyükada

Adaların en büyüğü ve Adalar ilçesinin merkezi konumundadır. Trajedilerle dolu, ilgi çekici tarihi vardır. Birçok Bizans imparator ve imparatoriçelerinin sürgün yeri oluşuyla ünlüdür. Tarihte: Megale, Prinkipos, Demonissia, Prinkepo, Kızılada, Prens Adası olarak isimleri geçmiştir. Büyükada’nın kimisi ayakta kalmış kimisi de tümüyle harap olmuş ve günümüze ancak önemsiz kalıntı ve izleri ulaşabilmiş tarihi yapıların hemen hemen hepsi dini yapılardır. Bu yapılar içerisinde manastırlar önemli yer tutmaktadır. En ünlüsü Kadınlar Manastırı (Aya İrini)’dır. Maden mahallesinin yayıldığı alanlarda kurulmuş bu manastır tümüyle yıkılmış günümüze ancak bazı izleri ulaşabilmiştir. Adadaki diğer üç manastır şunlardır. Karacabey koyunda Ayios Nikolaos Manastırı, adanın ortasındaki tepede yer alan Hiristos Manastırı ve yüce tepedeki Ayios Yeorios (Aya Yorgi) manastırlarıdır. Adadaki kimi manastır kilisesi olan 9 Rum Ortodoks kiliselerinin adları şöyledir: Ayios Yeorios, Ayios, Haralambos, Ayia Vhalerna, Ayii Apustoli ve Ayii Panaia. Adada bu kiliseler dışında ayrıca bir Ermeni ve bir Latin Katolik kilisesi, bir sinagog ve bir Rum yetimhanesi bulunmaktadır. Adadaki dört tarihi ayazma ise şunlardır: Ayios Konstantinos, Ayia Fotini, Ayia Paraskevi ve Ayios Yeorios olarak geçmektedir. Büyükada’nın günümüze hiçbir izi ulaşamayan diğer tarihi yapılar arasında Bizans döneminde inşa edilen Üçkale (Pirgos), Hapishane, Liman, Karyeköyü önemlidir. Adanın tarihinde adı geçen ünlülerin sayısı bir hayli kabarıktır. Bu ünlüler arasında Imparatoriçe İrini, Prenses Euphrosina, İmparatoriçe Zeo, Baltaoğlu Süleyman Bey ve Keçizade Fuat Paşa Büyükada tarihine damgasını vurmuş ünlü simalardır. Adaların en eski ikinci camisi Büyükada’dadır. Tepeköy yamacındaki Hamidiye Camii 2. Abdülhamid’in buyruğuyla 1895 yılında inşa edilmiştir. Kuzey-güney doğrultusunda uzanan Büyükada coğrafi yapı bakımından bir boyun ile ayrılmış iki tepe görünümündedir. Güney’de yükselen Yücetepe (AyiosYeorios), kuzeyde yükselen Isa Tepesi (Hristos)’dur. Adanın diğer iki önemli tepesi Nevruz (Tepeköy) ile Avcı Tepesi’dir.

BÜYÜKADA TARİHİ YAPILAR

Hamidiye Camii

2. Abdülhamid’in emriyle yaptırılan ve 1895 tarihinde ibadete açılan Hamidiye Camii, zarif estetik bir yapıdır. Kesme küfeki taştan yapılmış olup iki katlıdır. Tek şerefeli kesme taş minarenin kapısı da avluya açılır. Son cemaat yerinin tavan göbeğinde, iki yanında hilal motifi yer alan sekiz köşeli bir yıldız görülür; duvarlar ve pencere içleri, mavi, lacivert ve sarı kalem işiyle bezelidir. İbadet sahnına açılan kapının yanında namaz vakitlerini gösteren ahşap muhafazalı bir duvar saati vardır. Kadınlar mahfilini örten aynalı tonozun dışı kurşun kaplı, içi bitkisel süslemelidir; tavan üç adet dökme demir kandil askılığıyla donatılmıştır. Çift fil ayağıyla destekli merkez sahnın, dışı kurşun, içi ahşap kaplı on iki dilimli bir kubbe ile örtülüdür. Kubbe göbeği, siyah zemin üzerine altın yaldızla yazılmış İhlas suresi ile tezyin edilmiştir; iç yüzey, renkli kalem işiyle nakışlıdır. Kubbe kemerinde, dokuz adet hat levhası dizilidir. Çini kemerli, içi dairesel ve çini kuşak süslemeli mihrabın iki yanında pirinç şamdanlar ve ahşap dolaplı, pirinç sarkaçlı, Romen rakamlı bir Saat görülür. Minber pirinç alemli, vaaz Kürsüsü ahşap oymalıdır. Dört duvar ve pencere içleri, bitkisel motifli süslemelerle kaplıdır. Seccade döşeli zeminin altındaki iki odalı mescide merdiven boşluğundaki bir kapının açıldığı koridordan girilir. Camii inşa edilirken mektep olarak tasarımlanan mekân, öğrencilerin başka bir binaya taşınması ve Büyükada’nın Müslüman cemaatinin artması sebebiyle mescide çevrilmiştir. Camiye 1998-2001 yılları arasında restorasyon yapılmıştır.

Büyükada Vapur İskelesi

Bu bina Osmanlı Neo-Klasik akımın Büyükada’daki temsilcisidir. 1914 yılında yapılan iskelenin Mimarı Mihran Azaryan’dır. Çinileri Kütahyalı Mehmed Emin Efendi tarafından yapılmıştır. 1999-2001 yıllarında restorasyon uygulanmıştır.

Panayia Kilisesi

Arabacılar Meydanı ve Çarşı Caddesi’ne açılan kapıları bulunan Panayia (Meryem Ana) Kilisesi, Büyükada sakinleri arasında (avlu kapısının konumu nedeniyle) Arabacılar Kilisesi olarak da bilinir. Panayia (Azizler ve Azizeler Azizesi), Meryem Ana’nın Ortodoks söylemindeki lakabıdır. Yortusu 15 Ağustos (Hazret-i Meryem’in yaşamının noktalandığı gün) olan 19. yüzyıl eseri kilisenin çan kulesi, bir soğan kubbeyle son bulur. Sütun başlıklarıyla dolu avludan geçilerek ulaşılan cümle kapısı, ibadet alanına inen taş merdivene açılır.

Ayios Demetrios Kilisesi

İstanbul Adaları’nın Metropolitik Katedrali olan ve Büyükada’nın koruyucu azizi Ayios Dimitrios’a adanan kilise, 7 Mayıs 1856 tarihinde ibadete açılmıştır. Kiremit örtülü kagir yapının mimarı Fistiki (Fistikos) KaIfa’dır. Avlusunda soğan kubbeli ahşap çan kulesi yükselen Ayios Demetdos, baziliki (çatılı ve kubbesiz kilise) tarzında inşa edilmiştir. Merkez kapının önündeki revakın üstünde Ayios Demetdos’un mermer kabartmalı tasviri görülür. Tasvirin iki yanında, işlemeli fenerler vardır. İç mimarisi Fener Rum Ortodoks Patrikhanesi AyiosYeorgios KiIisesi’ni andıran AyiosDemetdos’un orta nef’ikiliseye adını veren azize, iki yan nef’ Ayios Pandeleimon ve Profitiİlias’a (İlyas Peygamber) adanmıştır. Merkez sahnın (orta nef’in) sağında ve solunda yer alan yan nef’ler, ana mekanda (yek- diğerine kemerlerle bağlı) altışar sütunla ayrılmıştır.

Hased Le Avraam Sinagogu

Büyükada’nın ilk ve tek sinagogu olan Hased Le Avraam, 2. Abdülhamid döneminde (adanın Yahudi nüfusunun tapınma gereksinimlerini yerine getirmek için) inşa edilmiştir. O güne değin cemaat ileri gelenlerinin evlerinde cuma akşamları ve cumartesi günleri toplanarak dua eden yazlıkçılar, bir sinagog yaptırmaya karar verirler. Arsayı Avram Fresko Efendi bağışlar; bu nedenle sinagoga Hesed Le Avraam (Avram’ın Iyiliği) adı verilir. Büyükada Sinagogu, 30 Mart 1904 tarihinde hizmete girer; açılış töreni 1 Nisan 1904 günü gerçekleşir.

Ayios Nikolaos Manastırı

Büyükada’nın doğu sahilinde, Sedefadası’nın karşısında yer alan Ayios Nikolaos Manastırı’nın bulunduğu yöre,Bizans’ın Karya (Karyes) yerleşimidir. Manastır kilisesinin, 1182 yılında İmparator Andronicus Comnenus’ a karşı ayaklanan Latinler tarafından yakılan, 14. ve 15. yüzyıllarda korsan talanına uğrayan, 16. yüzyılda yangın ve deprem geçiren Karya’nın merkezinde bulunduğunu varsayılır. 1509 depreminin (Kıyamet-i Suğra, Küçük Kıyamet) ada toprağında oluşturduğu çatlaklar, 14. yüzyıl eseri olan manastırın ağır duvarlarının zemine belirgin oranda gömülmesine neden olmuştur. Külliye bu nedenle (Büyükada sakinleri arasında) Batık Manastır olarak da bilinir.

Surp Astvazazin Verapohum Ermeni Kilisesi

Surp Asdvadzadzin Ermeni Katolik Ki|isesi’nin kutsama ve açılış tarihi, 15 Ağustos 1858’dir; tarih, Meryem Ana’nın Göğe Yükselişi Yortusu’na denk getirilmiştir. Kemerli tavanı sütunlarla desteklenen kilisenin açık renk boyalı ibadet salınında (giriş kapısının yanında), Andon Ağa Apelyan’ın anısını yaşatan mermer bir plaket görülür; yaşamı 2 Ekim 1859’da noktalanan Apelyan (vasiyeti üzerine) kilisenin içine gömülmüştür. Günışığı iki duvardaki üçer büyük pencereden alan iç mekân,  günbatımından sonra iki avizeyle aydınlatılır. Sütun kabartmalı ön cephede yer alan giriş kapısının üzerinde, dairesel bir gül pencere görülür; yine girişin ibadet sahnına açılan yüzünde, koro balkonu ve org vardır. Çan kulesi, 1895 tarihlidir.

Büyükada Rum Yetimhanesi

Büyükada’nın en güzel yeri denilebilecek olan İsa Tepesi’nde, 1898 yılında Kont Moris Bostari başkanlığındaki bir Fransız şirketi tarafından gayet geniş (uzunluğu 102,5 metre; genişliği 25-35 metre) ve muhteşem bir bina inşa edilmiştir. Fransız şirketi bu binayı otel olarak inşa etmiş fakat hükümetten ruhsat alamayınca satılığa çıkartmıştır. Bunu fırsat bilen, o zamanın patriği III. Yoakim gayet zengin ve hamiyetli bayan Eleni Zarifi’yi ikna edip binayı Fransız şirketinden 3700 altına satın almıştır. Bayan Zarifi bu meblağdan başka 1000 altın daha sarf ederek binayı bir yetimhanenin ihtiyaçlarına göre tanzim edip, yangın tehlikesine karşı da mermer merdivenli bir kule yaptırmıştır. Devir teslim muamelesi 1902’de ikmil edilmiş, çıkarılan bir fetva ile Rum Yetimhanesinin bundan böyle, Büyükada’da bulunan bu binada faaliyete başlamasına izin verilmiştir. (Bu husus Tapu Daire’nin 12 Şaban 1321 tarihli tuğrasında yazılıdır.)

Hristos Manastırı (İsa Tepesi)

Büyükada’nın en yüksek ikinci tepesinin üzerinde yer alan Hristos Manastırı’nın yerinde aynı adı taşıyan bir Bizans manastırı bulunduğu görüşü (bilimsel kanıt yokluğuna karşın) yaygındır. Kadıyoran Yokuşu ya da Lunapark Meydanı yoluyla ulaşılan İsa Tepesi’nde yer alan Hristos Manastırı’nın Bizans’daki varlığı, Mikhail 1 Comnenus döneminin 1158 tarihli bir kaydına dayandırılır.

Aya Yorgi Rum Manastırı (Yücetepe)

İstanbul adalarının en büyüğü ve belki de en güzeli olan Büyükada’nın en yüksek tepesinde, halk arasında Aya Yorgi adı ile bilinen, Agios Georgios Rum Ortodoks Manastırı bulunmaktadır. Bu manastır, adını M.S. lll. asırda, Hıristiyan inancından dolayı putperestler tarafından şehit edilen ve bugün mezarı Filistin’ de bulunan, Roma ordusunda subay olan, Anadolulu (Kapadokyalı), Aziz Georgios’tan almaktadır. Mevcut rivayetlere göre, manastır bin yılı aşan bir maziye sahip olup M.S. 963 senesinde Bizans İmparatoru Nikiforos Fokas zamanında inşa edilmiştir. Aya Yorgi’nin mucizevi ikonası ise, Büyükada’daki İmparatoriçe İrini’nin Kadınlar Manastın tarafından hediye edilmiştir. Bizans İmparatoru Manuil Komninos’un 1158 tarihli altın mühürlü fermanında ise, İstanbul Adalar ve buradaki manastırlar zikredilmekte olup, bunların arasında Kodonoismi de geçmektedir. 19. asır tarihçisi Manuil Gedeon’a göre ise, bu isim Büyükada’daki Aya Yorgi Kudunas (Çıngırakçı) Manastır’ından başkası değildir.